An Sơn Miếu là nơi thờ Bà Phi Yến – thứ Phi của Chúa Nguyễn Phúc Ánh (Nguyễn Ánh), Bà có tên thật là Lê Thị Răm. Năm 1783, Nguyễn Ánh bôn đào ra Côn Đảo để tránh sự theo dõi của lực lượng Tây Sơn. Vì thất bại liên tục nên Ông có ý định đưa Hoàng tử Hội An (Có tên tục là Hoàng tử Cải) tháp tùng cùng Bá Đa Lộc sang Pháp làm con tin để cầu viện. Bà Phi Yến ngỏ lời khuyên Nguyễn Ánh rằng: “ Việc đánh nhau với Tây Sơn là chuyện trong nhà, thiếp nghỉ Chúa công không nên nhờ vả ngoại bang, nếu thắng được Tây Sơn thì chẳng vẻ vang gì mà e còn lắm điều rối rắm về sau. . .”

Chỉ mấy lời khuyên can ấy mà Chúa Nguyễn Ánh nổi trận lôi đình, nghi Bà Phi Yến có ẩn ý thông đồng với quân Tây Sơn. Nếu không có các quan cận thần hết lời xin giảm án cho Bà ắt Bà không thoát khỏi tội chém đầu. Tuy nhiên, Nguyễn Ánh vẫn truyền lệnh giam cầm Bà vào một hang đá trên hòn đảo hoang vắng nằm về hướng Tây nam của quần đảo Côn Đảo (Hòn Bà ngày nay).

Vừa truyền lệnh giam cầm thứ Phi – Phi Yến xong thì Nguyễn Ánh được tin quân Tây Sơn sắp ra đến Côn Đảo, Ông liền cùng đoàn tùy tùng xuống thuyền chạy tiếp. Lúc bấy giờ đứa con duy nhất của Bà Phi Yến cùng với Chúa Nguyễn Ánh là Hoàng tử Cải khóc lóc đòi mẹ bị Nguyễn Ánh ném xuống biển, xác trôi tấp vào làng Cỏ Ống. Ngày nay tại làng Cỏ Ống còn ngôi mộ và miếu thờ Hoàng Tử Cải (Thiếu gia miếu).

Theo truyền thuyết dân gian kể lại, Bà Phi Yến đã được hai con vật rất khôn ngoan – trung thành cứu sống, đó là Vượn Bạch và Hắc Hổ. Chúng đưa Bà đến làng Cỏ Ống nơi có nấm mộ Hoàng Tử Cải. Dân làng Cỏ Ống hay tin đã dựng cho Bà một ngôi nhà ở gần đó để Bà tiện bề lui tới bên nấm mộ của con trai mình.

Tháng 10 (âm lịch) năm 1785, làng An Hải (Nơi có ngôi An Sơn Miếu ngày nay) tổ chức hội đàn chay tế lễ trong làng. Họ rước Bà Phi Yến đến tham dự cho thêm phần long trọng. Đêm hôm ấy, tại làng An Hải Bà đã bị Biện Thi (một tên đồ tể) lén vào cấm phòng của Bà dở trò sàm sỡ, song Biện Thi chỉ vừa nắm được tay Bà thì Bà đã kịp tri hô cho dân làng bắt giam chờ xét xử. Cũng đêm hôm ấy Bà Phi Yến đã liều mình tự tử để được vẹn toàn danh tiết.

Số phận đã an bài cho Bà thứ Phi – Phi Yến yên nghỉ tại làng An Hải, dân làng đã lo việc tống táng và lập miếu thờ Bà – người phụ nữ “Trung trinh tiết liệt”.

Hàng năm cứ vào ngày 18 tháng 10 âm lịch, nhân dân Côn Đảo đều tổ chức lễ giỗ Bà rất long trọng và thường là làm cỗ chay để tưởng nhớ cũng vì một hội đàn chay mà Bà phải bỏ mình./.

Vào ngày 18/4/2007 UBND tỉnh Bà Rịa – Vũng Tàu ra quyết định số 1442/QĐ-UB công nhận di tích An Sơn Miếu là di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh.

Lễ giỗ bà Phi Yến

Cũng giống như các lễ giỗ khác, Lễ giỗ Bà Phi Yến thông thường sẽ có 02 phần: Phần Hội và Phần LỄ

• Phần hội: Với các trò chơi dân gian như: Bắt sâu, chuyền bóng bằng chân, kéo co, chương trình giao lưu đờn ca tài tử; trích đoạn sân khấu hóa về Thứ phi Hoàng Phi Yến, các tiết mục văn nghệ của các cháu thiếu nhi Trường Mầm non…..
• Phần lễ: Chủ tế của buổi lễ đã tiến hành nghi thức dâng hương và đọc Bài tế khai lễ. Sau đó, lần lượt 09 đoàn dâng lễ thuộc 10 khu dân cư, các đoàn đại biểu, đoàn khách tham quan lần lượt dâng hương và dâng các lễ vật phụng cúng Đức Bà.

Trong tâm thức của người dân Côn Đảo, Đức Bà Hoàng Phi Yến được thiên hóa như một vị nữ thần hỗ trợ muôn mặt đời sống của người dân Côn Đảo. Hằng năm, cứ đến ngày 18/10 âm lịch, Nhân dân Côn Đảo đều tổ chức lễ giỗ Bà rất trang trọng. Đây là hoạt động ý nghĩa, thể hiện truyền thống đạo lý tốt đẹp có từ lâu đời của dân tộc Việt Nam về giá trị tinh thần, giá trị tâm linh và giá trị nhân văn cao cả. Đó là truyền thống “Thủy chung son sắc”, là khí phách Anh hùng bất khuất, lòng yêu nước, sự cam chịu và tầm nhìn sáng về Quốc vận hậu lai mà Đức Bà Phi Yến đã thể hiện.

Cùng với Khu Di tích Quốc gia đặc biệt. Ngày nay, Di tích An Sơn Miếu đã trở thành một điểm tham quan du lịch hấp dẫn thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước đến với Côn Đảo góp phần làm cho du lịch Côn Đảo ngày càng phát triển và bền vững.

Xem thêm: MIẾU CẬU HOÀNG TỬ CẢI