Xây dựng bí mật từ năm 1940, Chuồng cọp Pháp được ngụy trang kín đáo sâu trong trại giam Phú Tường với hai lối ra vào. Hệ thống Chuồng cọp và trại giam chỉ ngăn cách bằng cánh cửa nhỏ bị khóa, ngụy trang như cánh cửa đã không dùng lâu ngày. Ngoài những cai ngục, không ai được biết về bí mật nơi biệt giam này. Tù nhân chính trị được đưa vào đây khi bị tra tấn đến ngất, rồi được đưa vào bằng cửa khác để đánh lạc hướng… Tất cả tù nhân đều không xác định được vị trí trại giam, vì vậy khả năng trốn thoát là không thể…

Chuồng Cọp là tên gọi mà tù nhân đặt cho khu kỷ luật, xây dựng năm 1940. Diện tích: 5.808m2, gồm 2 khu, mỗi khu có 60 phòng, phía trên có dàn song sắt kiên cố và có hành lang để gác ngục kiểm soát người tù. Đối diện có 60 phòng không có mái che được bố trí làm 4 dãy, đan xen 2 dãy Chuồng Cọp được gọi là “Phòng tắm nắng”. Chuồng Cọp không có cổng chính, chỉ có lối nhỏ thông sang Banh III (trại Phú Tường) và Banh III phụ (trại Phú Thọ). Các lối đi này thường được kịp thời che dấu khi hay tin có một đoàn khách lạ đến Côn Đảo.

Năm 1962-1963, Mỹ ngụy cho xây thêm trại 5 che chắn phía trước và cũng có lối nhỏ thông sang Chuồng Cọp. Thường là tù nhân bị đánh đập ngất xỉu khi đưa vào Chuồng Cọp, hoặc chuyển tù nhân từ một trại giam vào một Chuồng Cọp thì gác ngục dùng dùi cui ấn trên đầu người tù, buộc phải lầm lũi bước đi không được ngó qua lại hay ngước nhìn nơi khác. Điều này đã làm cho người tù bị mất phương hướng, không xác định mình bị giam ở trại nào.

Tại Chuồng Cọp, tù nhân không một lúc nào được yên, bất cứ lúc nào cũng có những cặp mắt soi mói, rình mò của cai ngục, bất cứ lúc nào họ cũng có thể bị đánh, bị rải vôi bột… Song Chuồng Cọp là linh hồn trong cuộc đấu tranh bảo vệ khí tiết của tù chính trị Côn Đảo, gắn liền với chiến công phong trào chống ly khai và chống chào cờ, gắn liền với tên tuổi “Ông già chuồng cọp”. AHLLVTND Việt Nam Cao Văn Ngọc, Anh hùng Lưu Chí Hiếu, và năm ngôi sao toàn thắng; AHLLVTND Việt Nam Nguyễn Đức Thuận, Anh hùng Phan Trọng Bình, Anh hùng Phạm Quốc Sắc, Anh hùng Nguyễn Minh, Anh hùng Lê Văn Một và nhiều tấm gương kiên trung, buất khuất bảo vệ khí tiết tại Chuồng Cọp.

Năm 1969, ngụy quyền Sài gòn đày ra 342 nữ tù và 2 cháu bé giam tại Chuồng cọp Côn Đảo. Lợi dụng đặc điểm sinh lý của phụ nữ để đày ải, nhiều lần gác ngục đàn áp bằng vôi bột và cây sào nhọn bịt đồng… Hình phạt tồi tệ nhất là không cho nước tắm rữa, không cho thùng vệ sinh… Bất chấp nội quy nữ tù đã liên tiếp đấu tranh từ thấp đến cao…

Có thể nói cuối năm 1969 đến đầu năm 1970 nữ tù Chuồng Cọp Côn Đảo là ngọn cờ hiệu triệu dũng cảm nhất, kiên quyết nhất làm cho địch phải khiếp sợ, góp phần động viên cho toàn đảo.

Năm 1970, từ Chuồng Cọp 5 sinh viên học sinh đã được thả về Sài Gòn, họ đã tố cáo chế độ Chuồng Cọp Côn Đảo. Tháng 7/1970 đoàn dân biểu Mỹ do TomHarsKins làm trưởng đoàn cùng nhà báo Donlux ra Côn Đảo, phát hiện Chuồng Cọp và tận mắt chứng kiến cảnh tù nhân bị đày đọa, hành hạ cấm cố ở đây. Trong đó có những phụ nữ, những sinh viên học sinh còn rất trẻ, có cả nhà sư và một cụ bà 60 tuổi bị mù cả hai mắt… Trung tuần 7/1970 tin: “Chuồng Cọp Côn Sơn đã được phanh phui…” được đăng trên các báo trong và ngoài nước. Trước dư luận đó, buộc ngụy quyền Sài gòn phải phá bỏ Chuồng Cọp Côn Đảo.

Chuồng Cọp do Thực dân Pháp xây nhưng Chuồng Cọp là chiến trường ác liệt, rùng rợn từng làm cho thế giới phẫn nộ chỉ thực sự bắt đầu từ các thủ đoạn tố cộng thời Mỹ – ngụy.

Di tích “chuồng Cọp Pháp” đã được, Bộ Văn Hóa – Thông Tin đã ra quyết định số 54-VHQĐ Đặc cách công nhận Khu di tích đặc biệt quan trọng của Quốc gia ngày 29/4/1979. Ngày 10/5/2012 Thủ Tướng chính phủ ra quyết định 548/ QĐTTg công nhận là Di tích Đặc biệt Quốc gia

Chuồng Cọp Kiểu Pháp (Trại Giam Phú Tường)

Xây dựng bí mật từ năm 1940, Chuồng cọp được Pháp ngụy trang kín đáo sâu trong trại giam Phú Tường với hai lối ra vào. Hệ thống Chuồng cọp và trại giam chỉ ngăn cách bằng cánh cửa nhỏ bị khóa, ngụy trang như cánh cửa đã không dùng lâu ngày. Ngoài những cai ngục, không ai được biết về bí mật nơi biệt giam này. Tù nhân chính trị được đưa vào đây khi bị tra tấn đến ngất, rồi được đưa vào bằng cửa khác để đánh lạc hướng… Tất cả tù nhân đều không xác định được vị trí trại giam, vì vậy khả năng trốn thoát là không thể…

Đầu năm 1970, tại Sài Gòn liên tiếp diễn ra các cuộc biểu tình của Hội sinh viên yêu cầu chính quyền trả tự do những học sinh, sinh viên đang bị giam ở Côn Đảo. Trước áp lực này, sáng 25/5/1970, nhà cầm quyền buộc phải thả 5 học sinh, sinh viên đang bị giam tại Chuồng cọp là: Cao Nguyên Lợi, Nguyễn Minh Trí, Trần Văn Long, Nguyễn Thanh Tòng và Nguyễn Tuấn Kiệt.

Bí mật sẽ không bị phát hiện nếu sáng hôm đó không có cơn mưa rào bất ngờ ập đến khi 5 sinh viên vừa bước ra khỏi cổng trại giam. Họ được đưa đến trú mưa ở mái hiên đối diện. Một giờ trú mưa là cơ hội quan sát lý tưởng, ghi nhớ toàn bộ vị trí, lối vào Chuồng cọp. Dường như sơ đồ dẫn đến cánh cửa bí mật nơi “địa ngục trần gian” đã được các sinh viên ghi nhớ và in hằn trong đầu.

Tới Sài Gòn, 5 sinh viên không về nhà mà tới ngay Hạ nghị viện của chính quyền cũ để làm tường trình tố cáo tội ác của Nhà tù Côn Đảo. Don Luce, một nhà báo Mỹ làm việc 12 năm tại Việt Nam đã đưa toàn bộ thông tin được tiết lộ về khu biệt giam bí mật này lên tạp chí Life (Mỹ), gây sửng sốt và chấn động dư luận trên toàn thế giới.

Trước sự kiện này, Tom Harkin, nhân viên Quốc hội Mỹ cùng đoàn 10 nghị sĩ Mỹ lập tức đến Việt Nam để điều tra sự việc. Trước đó, đoàn nghị sĩ Mỹ đã nghe lời đồn về Chuồng cọp và đến Côn Đảo, nhưng không tìm thấy manh mối nên việc điều tra bị dừng lại.

Ngay sau khi gặp Cao Nguyên Lợi, nghe tường trình và có trong tay sơ đồ Chuồng cọp do người sinh viên này vẽ lại bằng trí nhớ, Tom Harkin cùng đoàn nghị sĩ Mỹ và Don Luce đã đến Côn Đảo để truy tìm bí mật Chuồng cọp. Họ muốn điều tra ra nhà tù với những hình thức tra tấn kiểu trung cổ vẫn còn tồn tại và được giấu kín.

Mô tả lối vào Chuồng cọp, sinh viên Cao Nguyên Lợi đã nói với Tom Harkin: “Ngay khi bước qua cánh cổng thứ nhất của trại giam, ông đừng bước tiếp qua cánh cổng thứ hai vì sau cánh cổng thứ hai chỉ là một nhà tù bình thường. Ông hãy đi theo lối rẽ và tìm bức tường bên vườn rau xanh có một cánh cổng nhỏ.

Ở Côn Đảo, đoàn nghị sĩ Mỹ yêu cầu chúa đảo Nguyễn Văn Vệ đưa đi thăm trại giam Phú Tường. Đi qua cánh cổng thứ nhất, Tom Harkin nhớ đến chi tiết vườn rau như lời mô tả của Cao Nguyên Lợi và dừng lại hỏi Nguyễn Văn Vệ: “Ở trại giam này, các ông có cho tù nhân lao động tự cải thiện đời sống không?”.

Chúa đảo Vệ nghe thấy vậy liền trả lời: “Có chứ thưa ngài, chúng tôi cho tù nhân trồng rau để cải thiện đời sống, mời các ngài đi thăm vườn rau”. Chúa đảo Vệ quá yên tâm vì trước đó đã cho người che đi lối mòn dẫn vào chuồng cọp và không thể nghĩ rằng ai đó có thể tìm được con đường dẫn tới cánh cửa bí mật được giấu kín từ vườn rau này…

Khi cả đoàn bước vào vườn rau, Tom Harkin nhìn thấy một cánh cổng nhỏ ở góc tường, nhưng lại không thấy lối mòn dẫn đến cánh cổng đó. Nếu có người đi lại, chắc chắn phải có lối mòn. Điều này làm ông băn khoăn. Để kéo dài thời gian quan sát, ông hỏi Nguyễn Văn Vệ: “Giống rau này là rau gì?”. Nghĩ rằng người Mỹ không hiểu biết về rau Việt Nam, Vệ trả lời qua loa: “Là rau muống thưa ngài”.

Trong đoàn có Don Luce – nhà báo sống 12 năm ở Việt Nam nên biết thứ rau được trồng ở đây không phải là rau muống và cúi xuống, ngắt một cọng rau để chứng tỏ điều đó. Cọng rau vừa được ngắt lên, Don Luce phát hiện ra rễ rau chưa bén đất, chứng tỏ vừa mới được trồng. Lối mòn bị phát hiện, đoàn Nghị sĩ Mỹ yêu cầu được bước vào cánh cổng thì Vệ kiên quyết ngăn lại: “Đây chỉ là cửa phụ đã bị chốt trong của trại giam bên cạnh, không thể đi, các ngài phải đi lối cửa chính mới có thể vào”. Vừa nói, Vệ vừa đập chiếc ba toong của mình vào cánh cổng.

Không may cho Nguyễn Văn Vệ, người gác phía trong nghe thấy giọng chúa đảo, lại thấy tiếng đập ba toong quen thuộc, nghĩ rằng chúa đảo đi tuần, liền mở cổng. Cánh cổng được mở ra, cả đoàn nghị sĩ ngay lập tức bước vào và chứng kiến tận mắt trại giam bí mật với 120 buồng giam biệt lập và 60 buồng giam không có mái che để đưa tù nhân ra phơi mưa, dầm nắng. Trại giam này chính là Chuồng cọp.

Sau khi trở về Mỹ, Tom Harkin và đoàn Nghị sĩ đã kịch liệt lên án sự tồn tại của Chuồng cọp, đồng thời cung cấp thêm nhiều bức ảnh và tư liệu cho tạp chí Life số ra ngày 17/7/1970. Sự kiện này gây ra làn sóng phản đối rộng lớn tại Việt Nam, Mỹ và nhiều nơi trên thế giới. Dư luận thế giới rất bất bình về những bức ảnh và thông tin được đăng tải, gây sức ép buộc chính quyền Sài Gòn phải phá bỏ toàn bộ chuồng cọp, chuyển 480 tù nhân đang bị giam giữ ra ngoài. Một số tù nhân được đưa sang các nhà giam khác, số khác được đưa vào các bệnh viện tâm thần…

Chuồng cọp thời Pháp bị phá bỏ để xoa dịu dư luận nhưng đầu năm 1971, Chuồng cọp kiểu Mỹ lại hình thành với quy mô và mức độ khốc liệt hơn.